Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?
Artık DEHB’nin sadece çocukluk dönemine ait olmayan, yaşam boyu süren nörobiyolojik bir fark olduğunu biliyoruz.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) , çocuğunuzun başarısını ve ilişkilerini etkileyen karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. DEHB belirtileri değişir ve bazen bunu fark etmek zordur.
DEHB tanısı, genellikle çocukluk çağında konur ve ortalama tanı yaşı 7’dir.
DEHB belirtileri, anksiyete, depresyon veya travma gibi diğer sorunların da sonucu olabileceğinden, çocuğunuzun profesyonel bir şekilde tanılanması için diğer olası nedenler dikkatlice değerlendirilmeli ve elenmelidir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ya da DEHB, çocukların konsantre olmalarını, dikkat etmelerini, oturma, yönergeleri takip etme ve dürtüsel davranışlarını kontrol etmelerini zorlaştıran bir durumdur. Tüm küçük çocuklar zaman zaman huzursuz olur, ebeveynlerin ve öğretmenlerin talimatlarına uymaz ama DEHB’si olan çocuklar bunşarı yaşıtlarına göre daha sık yaparlar. Beklenen şekilde davranmamak, odaklanamamak ve görevlerini yerine getirememek onların okulda beklenenleri yaşamını zorlaştırır. Aynı zamanda evde çatışmalara ve akranlarıyla arasında problemlere yol açar.
Tanı Kriterleri
• Dikkat eksikliği
• Hiperaktivite
• DEHB birlikte
• Bunlardan birinin tanısının konması için belirtiler birçok ortamda sıklıkla görülmelidir. Araştırmalar, yaşın büyümesiyle birlikte belirtilerin azaldığını gösteriyor. Aslında belki de DEHB’liler bu belirtilerle yaşamayı öğreniyorlar. DSM 5’e göre teşhis konulabilmesi için çocuklarda belirtilerin 6 ya da fazlası, 17 yaş sonrası için en az 5 belirtinin olması gerekiyor.
DSM-5’e Göre Belirtiler
• Dikkat Eksikliği
• Detaylara dikkat etmez, sürekli hata yapar,
• Dikkatini korumada sıkıntı yaşar,
• Dinlemez görünür,
• Verilen komutları izlemede güçlük çeker,
• Organizasyon sorunu yaşar,
• Yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz,
• Eşyalarını kaybeder,
• Dikkati kolayca dağılır,
• Günlük işlerini unutur.
Hiperaktif-Dürtüsel
• Durduğu yerde duramaz; elleri, ayakları kıpır kıpırdır,
• Uzun süre oturmada sıkıntı yaşar,
• Çocukken koşar ya da tırmanır, yetişkinken yerinde duramaz,
• Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar,
• Motor takılmış gibi veya düz duvara tırmanırcasına hareketlidir
• Çok konuşur,
• Karşıdaki kişi sorusunu bitirmeden cevabı yapıştırır,
• Bekleme gerektiren ya da sırayla yapılan işlerde sıkıntı yaşar,
• Başkalarının sözünü keser
Birlikte : Dikkat Eksikliği ve Hiperaktif-Dürtüsel
• Yukarıda her iki gruptaki bulgulara bir arada rastlanabilir.
• Bazı çocuklarda sadece dikkat eksikiği ya da hiperaktivite olurken bazılarında ise her iki durum yani hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite beraber görülür. Bu durum, okulda ve diğer aktivitelerde faaliyet göstermelerini çok zorlaştırabilir ve evde çok fazla çatışma yaratabilir.
• DEHB bir dikkat eksikliği bozukluğu olarak adlandırılırken , uzmanlar gerçekten ilginç olan şeyin çocuğun nelere dikkat ettiğini kontrol etme ve yönetme kabiliyeti olduğunu söylüyor. DEHB ile pek çok çocuk, video oyunları gibi, kendileri için çok heyecan verici olan şeylere yoğun bir şekilde odaklanabilirler, ancak okul çalışmaları ya da ayakkabılarını giydirme gibi şeylere odaklanamazlar. Bu da aileleri en çok yanıltan durumdur. Bu yoğun konsantrasyon durumu, hiperfokus olarak adlandırılır.
• Yürütücü işlevler ve bu işlevlerden biri olan davranış kontrolü çok önemlidir, Bütün işlevler birbirleriyle ilişkili olduğundan bir bütün olarak ele alınırlar.
Yürütücü işlevler Şunları İçerir
• Planlama
• Zaman yönetim ve öncelikleri düzenlemek
• Karar vermek
• Bir durumdan diğerine geçmek
• Duyguları kontrol etmek
• Geçmiş hatalardan ders çıkarmak
• Odaklanmak
• Düzenli olmak
• Stresle başa çıkmak
DEHB olan çocukların çoğunda, yürütücü işlevlerde problemler vardır, ancak yürütücü işlev bozukluğu olan tüm çocuklar DEHB’ye sahip değildir.
DEHB Çocukları Okul Dışında Etkiler Mi?
Arkadaşlıklarını, aktivitelerini ve aile hayatını da olumsuz etkiler. Arkadaş edinme ve arkadaşlık sürdürme konusunda sıkıntı çekebilirler. DEHB’si olan çocuklar, takım oyunlarına odaklanmakta zorluk çekebilirler çünkü kurallara odaklanmak ve bunları takip etmekte zorlanırlar.
Evde, ebeveynleri ve kardeşleri ile bir tartışmanın ortasında kendilerini bulabilirler, çünkü talimatlara uymazlar, dürtüseldirler ve yemek zamanında, ev ödevi veya yatma zamanında, keyif aldıkları bazı etkinliklerden geçiş yapmaları istendiğinde itiraz ederler.
DEHB olan çocuklar ergenlik dönemine geldiklerinde, dürtüleri tehlikeli olabilir, bu da onları araba kazalarına, güvensiz cinsel ilişkiye ve diğer riskli davranışlara eğilimli hale getirebilir.
DEHB’si olan çocuklar, kendileri için zor olan şeyleri yapmaları beklendiğinde, özellikle de bu zevkli bir şeyi durdurmak anlamına geldiğinde, bir video oyunu oynamak gibi meydan okumaya eğilimlidirler. Öyle ki ev ödevi, yatma, giyinme ve akşam yemeğine gelme gibi şeyler problem haline gelebilir. Ne yazık ki, DEHB i söz konusu olduğunda, bu çocukların tipik olarak kullandıkları kaçınma stratejileri ise yıkıcı davranışlar, öfke nöbetleri, tartışma, meydan okuma ve güç mücadeleleridir.
Kız ve Erkek Çocuklarında DEHB Belirtileri Farklı Mıdır?
DEHB tanısı konan erkekler, kızlardan üç kat daha fazladır , çünkü erkekler hiperaktivitenin klasik belirtilerini kızlara göre daha açık gösterirler.
Kızınızın DEHB’si olabileceğinden şüpheleniyorsanız, DEHB’nin kızlarda neye benzediğini bilmek önemlidir; böylece kızınız ihtiyaç duyduğu yardımı en doğru ve en etkili şekilde elde edebilir.
• Dikkatsizlik: DEHB’si olan pek çok kız için yoğunlaşmanın sürdürülmesi sürekli bir mücadeledir. Hem evde hem de okulda görevlerini tamamlamak için yeterince uzun süre odaklanmakta zorluk çekebilirler. DEHB’si olan bazı insanlar, kendilerini ilgilendiren şeylere sonsuzca odaklanabilme yeteneğine sahiptirler, ancak daha az ilginç olan ama daha önemli görevler dikkatlerini çekmez: Bir kız, ilgisini çeken yeni bir kitap kapağını okuyabilir, ancak tek sayfalık kitap raporunu tamamlayamaz.
• Dikkat Dağınıklığı: DEHB’li kızların dış uyaranlar tarafından kolayca dikkati dağılabilir. Bilinçsizce kendi düşüncelerine daldıkları için gözlerinin önünde olan biteni gözden kaçırabilirler.
• Hiperaktivite : Bazı kızlar daha fazla “klasik” hiperaktivite belirtileri gösterirler: aşırı derecede aktif olmak, sessiz kalmak için kendini aşırı kontrol etmek gibi. Bununla birlikte, çoğu, daha sessiz belirtiler gösterir örneğik sandalyesinde kıpırdanarak oturmak, ellerini hareket ettirmek gibi.
• Dürtüsellik: Bu da kızlarda erkeklerden biraz farklı görünüyor. Kızlar, duygularını işlemek için aşırı duygusal olabilirler. “Kızlar konuşkan ve sözlü olarak dürtüsel olma eğilimindedir” diyor Chesapeake Merkezi ADHD’nin müdürü Kathleen Nadeau. “Onlar genellikle karşıdakinin konuşmasını böler ve sırayla konuşmaya uymakta zorluk yaşarlar.” Sosyal olarak uygun olan, olmayan davranışları ayırt etmede , uygun şekilde yorum yapma ve arkadaşlık kurma ve bu arkadaşlıkları yönetme konusunda sorun yaşarlar.
• Bigi İşleme ve Yürütücü İşlevlerde Görülen Problemler : DEHB olan kızlar zayıf zaman yönetimi gösterebilir ve çok adımlı talimatları ve görevleri tamamlamayla mücadele edebilir. Önemli eşyaları genellikle kaybolur, bazen şaşırtıcı yerlerde bulunur: Telefonum buzdolabında mıydı? Ödevleri tamamlama, söylenen mesajları aktarma, zamanlama gibi konularda problemler yaşarlar.
DEHB olan kızlar, başarılı olmak için DEHB olmayan akranlarından daha çok çalışırlar fakat başarılı olamadıklarında DEHB’li kızlar kendilerini sıklıkla işe yaramaz olarak nitelendirirler. Tanı konulmamış ama DEHB’si olan kızlar DEHB belirtilerini kontrol edemedikleri karakter kusuru olarak algılarlar.
DEHB’si olan kızlar depresyon, anksiyete, kendine zarar verme ve diğer içselleştirme bozuklukları için daha yüksek risk altındadır.
Araştırmalar, kız çocuklarının düşük benlik saygısı gibi içselleştirilmiş işaretler gösterme olasılıklarının daha fazla olduğunu, erkek çocuklarında ise hiperaktivite gibi dışsal belirtilerin görülme olasılıklarının daha fazla olduğunu göstermiştir. Erkeklerin agresifliklerini davranış problemleri ile gösterdiğini kızların ise sözel olarak bunu gösterdiği gözlemlenmiştir.
DEHB olan kızlar hiperaktivite belirtileri sergileyebilir. Çoğu durumda, belirtiler erkeklere göre daha azdır ve erkek çocuklarındaki gibi net çizgilerle kendini göstermez çünkü genellikle bir kız çocuğu çok hareketli olduğu zaman “erkek çocuğu gibi yerinde durmuyor denilir ve hiperaktivite düşünülmez.
DEHB’si Olan Kızlar
• Hayâl alemine sık sık dalar gibidirler.
• Anksiyete belirtileri gösterirler.
• Depresyon belirtileri gösterirler.
• Son derece konuşkandırlar.
• Dinlemiyor gibi görünürler.
• Duygusal olarak aşırı duyarlı olurlar.
• Akademik olarak vasat bir başarı sergilerler.
• Çok kolay vazgeçer ve geri çekilirler.
• Sözel olarak agresif olurlar.
Erken tanıma ideal olmakla birlikte, herhangi bir yaşta teşhis edilmek, ihtiyaç duyulan hizmet ve anlayışa kapı açabilir. Semptomlar yaşlandıkça değişir ama bir kız, çocukluk döneminde dikkat çekici bir DEHB belirtisi göstermediği için, ona sahip olmadığı anlamına gelmez.
Sonuçta, kızınızın DEHB’si olduğunu düşünüyorsanız, onunla konuşun.
Endişeleriniz hakkında açık, dürüst bir konuşmaya sahip olmak, hiç bir kitabın veya web sitesinin sağlayamayacağı netliği ortaya çıkarabilir.
Sosyal ve akademik olarak ayakta kalabilme becerisi konusunda bunalmış olup olmadığını veya endişe duyup duymadığını sorun.
Onu tanı ve tedavi sürecine dahil etmek, kendi durumunu yönetmesini sağlama becerisi kazandıracaktır. DEHB’si olan kızlar bazen arkadaşlıklar kurmak ve sürdürmek için mücadele ederler ve kızın sosyal dünyasının acımasız karmaşıklıkları bunaltıcıdır. DEHB ile Kız ve Kadınlar Ulusal Merkezi’nin kurucu ortağı ve yöneticisi Dr. Patricia Quinn, DEHB’li kızların kendilerini rahat hissetmelerini ve güçlü yönlerini hissetmelerini sağlayan sosyal ortamları bulmalarına yardımcı olmayı tavsiye ediyor. “Kızınız sosyal olarak garip diye nitelendiriliyorsa, sosyal olarak kabul edileceği ortamlar bulmaya çalışın.
Kızınızın okul sonrası aktivitelere katılmasını teşvik edin,içe dönük bir yapısı varsa kendi ilgi alanlarına odaklanan kulüpler veya sanat dersleri veya kitap grupları gibi bireysel alanlara izin veren grup etkinlikleri sosyal bir ortamda güvenli, rahat ve kendinden emin hissetmeyi öğrenmesine yardımcı olur. Aynı şekilde, eğer kızınız dürtüsel ya da hiperaktif ise, tiyatro ya da spor gibi bir miktar enerjiyi serbest bırakabileceği sosyal durumlar, işleri daha rahat bir hale getirebilir.
Ve erkeklerin tanısı daha fazla olduğu için, birçok kız DEHB’si olmasına rağmen bazen kendini yabancılaşmış hissetmesi daha kolaydır. Kızınızın, DEHB’si olan diğer kızlarla bağlantı kurarak, deneyimlerini normalleştirmesine yardımcı olun. DEHB ile ilgili kitaplara göz atın ve birlikte okumayı ve konuşmayı deneyin. DEHB’si olan ile diğer kızlarla tanıştırmak, özellikle de problemleri hakkında açık olanlarla, kızların kendilerini daha az yalnız ve daha umutlu hissetmelerini sağlayabilir.
Kızınızın neye ihtiyacı olduğuna dair net bir anlayışa sahip olduğunuzda, yeteneklerini güçlendiren ve daha az yetkin olduğu alanlarda destek sunacak durumlar yaratmak için birlikte çalışabilirsiniz. Dr. Nadeau buna “çevre mühendisliği” diyor.
Örneğin, Dr. Nadeau, “Dışadönük, hiper, konuşkan kızlar bir çalışma grubunda yer almaktan yararlanabilir. Eğer tek başına çalışmak bir kabussa, sosyalleşmek kolaydır ve sosyalleşerek ders çalışmalarına yardımcı olabilirsiniz, yapıcı olmanın bir yolunu bulursunuz. ” diyor.
Benzer şekilde, daha içe dönük ya da odaklanmak için mücadele eden kızlar, en az dikkat dağıtıcı olan sessiz ve sakin bir ortamda iyi yapabilirler. (Bunu yazarken, beyaz bir duvarla karşı karşıyayım (görsel uyaranlar benim için çok dikkat çekicidir) ve telefonumda beyaz bir gürültü uygulaması kullanıyorum – ki bu, çalışmayı bitirene kadar tüm aramaları görmezden geliyor – dikkat dağıtıcı sesleri engellemek için)
Araştırmalar, DEHB’li kızların, özellikle tanı konmamış olanların, düşük benlik saygısı yaşadıklarını göstermektedir. DEHB’nin duygusal yan etkileri, herhangi bir akademik zorluktan daha şiddetli olabilir. Artık DEHB’li kızların daha yüksek oranda kendine zarar verme, madde bağımlılığı ve intihar girişimi olduğunu biliyoruz. Kızınızı nasıl hissettiği hakkında konuşmaya teşvik edin ve gerekirse daha fazla yardım isteyin.
Güçlü yanlarını vurgulamak, benlik saygısını kaybetmek ve kızınızın kendini daha pozitif bir ışıkta görmesine yardımcı olmanın bir yoludur. “yi olduğu şeylere bakın, başarı alanları yaratın.
DEHB’ye sahip olmak sinir bozucu ve aşağılayıcı olabilir. DEHB olan kızlar genellikle zorlukları saklar, en aza indirir veya telafi ederler, hatta yardım istemek için utanırlar.
Yardım isteyerek onun rahat olmasını sağlamak için kızınızla birlikte çalışın. DEHB’si olan kadınların ihtiyaçlarını kabul etmeleri çok zor olabilir ve sesini bulmak için zaman ve pratik ister.
Kızınız için ayağa kalkmak sadece ihtiyaç duyduğu hizmet ve ihtiyaçları karşılamasına yardımcı olmayacak, aynı zamanda DEHB’nin utanılacak bir şey olmadığı mesajını da iletecektir.
En iyi tavsiye
Anneme, DEHB’li bir kızı yetiştirmenin en iyi tavsiyesinin ne olduğunu sordum.
“Dan” dedi, hiç tereddüt etmeden.
Dan benim sınıf öğretmenimdi ve DEHB’ye sahip olduğumu fark eden ilk kişi oldu.
“Rae diğer çocuklardan biraz farklı düşünüyor,” dedi ebeveynlerime. “Kötü bir şey değil, ama büyüdükçe bu onun için bazı şeyleri daha zorlaştırabilir.”
Ailem şaşkın ve endişeli. “Ne yapmalıyız?” Diye sordular. “Nasıl yardımcı olabiliriz?”
Dan bir an düşündü.
“Özgüvenini sağlam tutun.” dedi. “Akıllı olduğunu ve ne olursa olsun onu sevdiğinizi bildiğinden emin olun.”
“Bu,” dedi annem, yaklaşık 20 yıl sonra, “çok iyi bir öneriydi” dedi.
Erkeklerde DEHB’yi tanılamak, daha belirgin belirtiler nedeniyle daha kolaydır.
Ancak, tüm çocuklar teşhis edilmez çünkü erkeklerin geleneksel olarak daha enerjik ve gürültücü oldukları düşünülür. Davranışları ‘erkek çocuğu” hareketli olur düşüncesiyle görmezden gelinir.
DEHB’si Olan Çocuklarda
• Dürtüsel olmak veya aklına gelen birşeyi yapmak için uygun olmasa da hemen harekete geçmek
• Uygunsuz zamanlarda ve ortamlarda uygun olmayan davranışlar sergilemek (örneğin ders sırasında sınıfta koşmak ya da gürültü yapmak gibi)
• Odaklanamamak
• Dinlemiyor gibi görünüyor
• Yerinde oturmamak
• Nesneleri fırlatmak veya başkalarına saldırmak gibi fiziksel olarak saldırgan olmak
• Aşırı konuşmak
• Konuşmaları ve etkinlikleri kesmek gibi belirtiler görünür.
Erkekler ve kızlar DEHB’nin farklı belirtilerini göstersede acil tanı ve destek çok önemlidir.
Bunun nedeni DEHB’nin okul, ev hayatı ve ilişkileri etkilemesidir ve çocuğun yetişkin olduğu zaman da yaşamını olumsuz etkilemeye devam etmesidir.
Tanı konulmamış çocuklarda gelişmesi olası durumlar şunlardır:
• Kaygı
• Depresyon
• Öğrenme güçlükleri
Hızlı tanı ve uygun destek eğitimlerle belirtiler iyileştirebilir ve ek komplikasyonların önlenmesine yardımcı olunabilir.
Ailelere Öneriler
Ebeveynler çocuklarının DEHB belirtilerini kontrol etmelerine yardımcı olabilirler. Nasıl mı?
• Çocukların besleyici ve dengeli beslenmesine dikkat ederek,
• Her gün en az 1 saat fiziksel aktivite yapmalarını sağlayarak,
• Çocukların uyku düzenine dikkat ederek,
• Telefon, bilgisayar ve televizyon dahil ekran süresini sınırlayarak.
Birçok çocuk aşağıdaki davranışlardan bazılarını gösterir ama bu belirtilerin çoğunu veya tamamını gösteren bir çocuğunuz varsa en yakın zamanda DEHB için bir değerlendirme yaptırmanız önemlidir.
Bu, çocuğunuzun DEHB’si olduğu anlamına gelmese de, bu davranışların çoğunu fark eden ebeveynler, kaygılarını gidermek ve geç kalmamak için uzman görüşü almalıdır.
• Dikkatini toparlayamamak
• Dikkat süresinin çok kısa olması
• Göz teması kurmakta zorlanmak
Bu sadece çocukluk dönemine özgü değildir, yetişkin olan DEHB’li bireylerde de görülür. Kişi karşıdakine değil eyleme odaklandığı için göz teması az kurar.
• İlgisini çeken oyun veya etkinlikte, ilgilendikleri şeye odaklanmak ve dikkat etmek
DEHB’si olan bireyler, ilgilendikleri konuya hiper-odaklı oldukları sürece, tüm ilgilerini bir seferde tek bir faaliyete yoğunlaştırmaktadırlar.
Hiperaktif / Daima Hareket Halinde
DEHB’nin en önemli semptomlarından biri de hiperaktivitedir. Çocukların enerjik olduğu ve dinlendiği anlar vardır, ancak bir çocuk hiç dinlenmeden tüm gün boyunca sürekli hareket halinde olduğu zaman, çocuk psikiyatristi ile iletişim kurmanın vakti gelmiş olabilir.
Sakinleşme Zorluğu
Çocukları, heyecanlandıktan sonra sakinleştirmek kolay değildir, ancak normalin üzerinde bir zaman geçiyor ve çocuk sakinleşemiyorsa bu da bir belirti olabilir.
Dürtüsellik/ Düşünmeden hareket etmek
DEHB’nin diğer bir önemli belirtisi dürtüselliktir. Genellikle düşünmeden hareket eder ve çocuklarda da farklılık göstermez.
Kaza Eğilimli
Çocuklar elbette ki düşe kalka büyür ve arada yaralanmalar olur. Ancak, çocuğunuz “normal” den daha fazla kaza geçiriyorsa, bu dürtü kontrolüyle ilgili zorluğun bir göstergesi olabilir.
Uyku Problemleri
Kısa süren uykular ya da uykuya dalma zorlukları ve uykunun sık sık bölünmesi görülen diğer belirtiler arasındadır.
Sosyal İletişimden Kopuk Olmak
Kendi ilgi alanları dışında kalan konulara yoğunlaşıp diğer konulara çok ilgi duymamak ve sosyal iletişimden kopuk olmak